Ölçek Nedir

Ölçek ölçme faaliyetlerinin yerine getirilebilmesi için kullanılması gereken araçlar bütününe ölçek adı verilir. İstatistikte kullanılan veriler sayı ile ifade edilmesi gerekmektedir. Bu sayıların nasıl ifade edileceği ölçme kavramı ile belirlenir.

Ölçek Türleri

1. Nominal (Sınıflama- Kategorik) Ölçek:

  • Birimlerin nitel özellikleri sınıf ya da kategorileri ayran en zayıf ölçek türüdür.
  • Bu ölçek türünde demografik özellikler gibi ya da bunlara denk düşen birimler oluşturulur.
  • Burada belirtilmek istenen ifadeler sayısal verilerle ifade edilir, matematiksel işlemler için uygun değildir.
  • Sayısal veriler de birbirleri arasında herhangi bir üstünlük derecesi bulunmamaktadır.
  • Bu ölçeklerin aralarındaki uzaklık sayı sıralamasının herhangi bir anlamı yoktur ve mutlak bir sıfır noktası olmamaktadır.
  • Her bir değişken için Simge ya da rakamlar oluşturulur.  Örneğin; Kadın:1, Erkek:2 değerini atanması gibi. Burada yer alan 1 ve 2 ifadesi yalnızca birbirlerine ayırt edebilmesi amacıyla kullanılan sembollerdir birbirlerinden üstünlük derecesi yer almamaktadır.
  • Bütün ölçek türlerinden en basit olanıdır.
  • Her bir değişken ayırt edebilme özelliğine taşıması amacıyla atanmaktadır.
  • Hassasiyeti düşük ölçektir.
  • Ölçek türünde frekans ya da mod kullanılabilir.

2. Sıralama (Ordinal) Ölçek: 

  • Almış oldukları sayısal değerlere göre küçükten büyüğe doğru sıralama bilme özelliğine sahiptir
  • Sıralamanın aralarındaki uzaklık ta eşitlik şartı olmamakta ve başlangıç noktaları bulunmamaktadır.
  •  Burada yer alan birimler birbirlerinden büyük ya da küçük değeri sahip olmaları dikkate alınarak sıralama yapılır
  • Ölçek türünde büyüklüklerin sayısal bir anlamı olmamaktadır. Bu yüzden ortalama Varyans gibi ölçüler hatalı sonuç çıkarır.
  •  Bu ölçek türünde anlaşılması gereken nokta büyüklüklerine göre Sayısal değer verilirse bu sayıların herhangi bir anlamı olmamaktadır yalnızca birbirleri arasında hangilerinin büyük ya da küçük olduğu ifade edilir.
  • Örnek olarak kişilerin ekonomik durumları, hastalığın şiddeti, eğitim düzeyi.
  • Sıralama ölçeği, nominal ölçeğine göre daha hassas olma özelliğini taşır.
  •  Spearman korelasyon katsayısı, oranlar, medyan, kartiller gibi hesaplamalar yapılabilir bu ölçek türünde hesaplanabilir.

3. Eşit Aralıklı Ölçek: 

  • Sınıflama ve sıralama ölçek türlerine göre daha hassas bir ölçek olma özelliğine sahiptir.
  • Birimlere atanan değerler matematiksel ifade taşır.
  • Aralık ölçeğinde ya da eşit aralık ölçek türünde birimler belirli aralık değerleri bazında gruplandırma yapılır.
  • Aralık ölçeğinde başlangıç birimi belirlenmesi gerekliliği bulunmaktadır.
  • Örnek olarak; öğrencilerin sınav notlarının 100 üzerinden verilmesi ile oluşturulan gruplar 10’ar ya da 20’şer eşit aralıklarla gruplanabilir.
  • Mutlak sıfır noktası yoktur.  Örneğin, sıcaklık 0 derece ise orada sıcaklığın olmadığı ifadesi kullanılamaz.
  • Ortalama ya da varyans ölçüleri ile hesaplanabilir.

4. Oran Ölçeği:

  • Oran ölçek türü, diğer ölçek türlerinden en hassas olma özelliğine sahiptir.
  • Mutlak sıfır noktası bulunmaktadır.
  • Metre ile yapılan ölçümler, kilo ile yapılan ölçümler, satış miktarları bu ölçek türünde yer alırlar.
  • Oran ölçek türünde birimlerin birbirinden farklılıklarını ne kadar büyük ya da ne kadar küçük olduklarını ifade eder.
  • Değişkenin almış olduğu değerin mutlak mı yoksa keyfi mi olduğuna karar verilmesi gerekmektedir. Yokluğu ifade ediyorsa oran ölçeğidir.
  • Bu ölçek türünde istatistiksel bütün işlemler yapılabilir.

5. Çoklu Ölçekler:

Sayısal olarak ifade edilmeyen durumlarda 100 ya da 100 üzerinden değerlendirme yapılarak yanıtlanması talep edilebilir ve bu yapılan değerlendirmeler ise bireyler arasında farklılık meydana getirir.

Bireylerin fikirleri, düşünceleri, algı düzeyleri birbirlerinden farklılık göstermektedir. Bu yüzden tam bir ölçme değeri beklenemez ve aralık ölçeği oluşturulur.  Burada belirli bir puan değil hangisinin üstün ya da hangisinin daha önemli daha önemsiz olduğunun belirlenmesi gerekebilir.  Bu tür değerlendirmelerde birisi yüz üzerinden 65 verirse ya da 10 üzerinden 6 neye göre 65 ya da 6 bu tür değerlendirme kıstaslarında ölçüler yoktur.

Örnek olarak, öğretmenler sınav kâğıdı okuma kısmında ki aşamalarında her sorunun kendine özgü bir puanı bulunmaktadır. Belirlenmiş bu özgün puanlar da hangi hatalar kaç puan kaybettirir belirlenir ve buna göre puanlama yapılır. Bu tür durumlarda çoklu ölçekler kullanılmaktadır.

Anketlerde tercih ya da fikir sorularak bilgi de toplanabilir. Bu tür araştırmalarda ölçme söz konusudur ve ölçme işlemi ölçeklerle yapılacaktır. Bu aşamada ise diğer ölçek türlerinden söz ettiğimiz bu ölçek türü farklı olmaktadır.

Bir konu üzerinden fikir, tercih vs.  belirtmek için birden fazla ölçek oluşturulabilir.  Gerçek yalnızca bir sorudan meydana geliyor ise tekli ölçek adı verilir.  Tekli ölçek yeterli olmadığında ise devreye birden fazla sorulardan meydana gelen çoklu ölçek dahil edilir.   Bu ölçekler likert ölçeği, semantik farklar ölçeği ve stapel ölçeğidir olarak üçe ayrılmaktadır.

a) Likert Ölçeği
  • Sosyal bilimler alanında oldukça yaygın bir şekilde likert ölçeği kullanılır.
  • Ölçekte birden fazla soruda meydana gelerek oluşturulur.
  • Örneğin bir öğrenciye “okulumuzdan aldığınız eğitimden ne kadar memnunsunuz? ” sorusuna yanıt olarak

“Memnun değilim -Az memnunum- fikrim yok- memnunum- Çok memnunum” olsun.

Bu soru Tek başına soruluyor ise tekli ölçektir.  Okulun genel memnuniyeti sorulacak ise okulun fiziki koşulları öğretmen davranışı sosyal faaliyetler de dahil edilebilir bu tür ölçekleri likert ölçeği denir.

  • Ölçek oluşturulduktan sonra hem geçerlilik hem de güvenilirlik analizlerinin yapılması zorunludur.  Literatürde geçerlilik ve güvenilirlik kabul edilmiş hazır ölçeklerde bulunmaktadır. Ancak araştırmalarda hazır ölçekler bazında mutlaka kabul olsun ya da olmasın geçerlilik ve güvenilirlik analizinin yerine getirilmesi gerekmektedir. Her çalışmada yeterli kişi sayısı, soruların kişiler tarafından algılanma düzeyleri gibi farklılıklar meydana gelebilmektedir. O nedenle bu duruma dikkat edilmelidir.
  • Sorular genellikle 0 ya da 1’den başlar.  Daha sonrasında birer birer arttırılma aşaması yapılarak değerlendirilir.  Kabul görmüş ölçeklerde puanlama 1’ den başlar.
  • Witcher türü çok seçenekli sorularda bireylerin konu ile ilgili fazla bilgi sahibi olmaması sonuçların geçerliliğini de yanıltıcı hale getirecektir. Bu yüzden doğru seçimler yapılmalı ve sorular hem açık ve hem de anlaşılır bir düzeyde olması gerekmektedir.
  • Bu ölçek türü, seçenek sayısı 5 ya da 7 olan sorularda meydana gelen likert ölçeklerinde frekans dağılımı mod medyan kartil hesaplaması uygun olabilir. Seçenek sayısının azlığından dolayı aritmetik ortalama ve standart sapma doğru olmayacaktır.
  • Likert ölçeklerin alt boyutlarının belirlenmesi ve gizli faktörlerin araştırılması için faktör analizi yapılabilir.  Öylesi durumlarda alt grupların ve toplam ölçeğin toplam puanları hesaplanabilir. Hipotez testi ancak ölçeğin veya alt grupların faktörlerin toplam puanı için yapılabilir her bir soru için tek tek hipotez testi yapılması doğru olmayacaktır
b) Semantik Farklar Ölçeği
  • Ölçek pazarlama araştırmalarında daha yaygın bir şekilde kullanılır.
  • Marka ürün özellikleri gibi araştırmalarda yer alan ölçek türünü kapsar
  •  Sorular kişilere iki zıt Kutup arasında 5 ya da 7 ye bölünmüş şekilde noktalı doğru parçaları üzerinde işaretlenecek sorular iletilir.
  •  Örneğin öğrencilere “Okulunuz ile ilgili ne düşünüyorsunuz?”

Eğitim kaliteli /-/-/-/-/-/-/ eğitim kalitesiz

Sınıflar iyi /-/-/-/-/-/-/ Sınıflar iyi değil

  • Düzeyinde sorular hazırlanarak öğrencilerin okul ile ilgili fikirleri saptanabilir.
c) Stapel Ölçeği
  • Soruların Pozitif ya da negatif olarak değerlendirilerek konu hakkında bilgi sahibi olunulan  ölçek türüdür.
  • Değerlendirme +-3 gibi aralıklı tam sayılar ile yapılmaktadır.